سبک های معماری خانه های ایرانی به دو دوره کلی تقسیم می شوند که عبارت اند از:
سبک های معماری خانه قدیمی در دوران پیش از اسلام عبارت اند از:
سبک های معماری خانه قدیمی پس از اسلام هم عبارت اند از:
در ادامه این بخش از مقاله ویژگی های معماری خانه ویلایی قدیمی در ایران، ویژگی های هرکدام از این سبک ها را بررسی کرده و در هر مورد، چند نمونه بنای شاخص را هم نام می بریم.
سبک پارسی به دوره هخامنشیان برمی گردد. این سبک ادامه دهنده معماری قرون هفتم و هشتم پیش از میلاد در ایران بود که در دوره هخامنشیان به اوج شکوه و عظمت خود رسید. از مهم ترین نمونه بناهای سبک پارسی می توان به تخت جمشید، مجموعه پاسارگاد و مجموعه شوش اشاره کرد.
برخی از مهم ترین ویژگی های سبک های معماری خانه های ایرانی عبارت اند از:
سبک معماری پارتی بعد از حمله اسکندر به ایران شکل گرفت. سبک پارتی طی دوران اشکانیان، ساسانیان، صدر اسلام و در بعضی مناطق حتی بعد از اسلام ، تا قرون سوم و چهارم هجری ادامه داشت. البته از دوره اولیه این سبک، آثار انگشت شماری به جا مانده است.
برخی از مهم ترین ویژگی های سبک معماری پارتی عبارت اند از:
سبک معماری خراسانی در قرن اول هجری و با طلوع اسلام در ایران ، آغاز شد. بنابراین می توان گفت متاثر از سبک معماری اسلامی است. این سبک معماری تا قرن چهارم هجری ادامه داشت. اما چرا این سبک معماری، خراسانی نام گرفت؟ چون پس از آمدن اسلام ، ساخت بناهای مذهبی و مساجد آغاز شد. اولین بناها هم در خراسان ساخته شدند؛ بنابراین این سبک به خراسانی معروف شد.
الگو و طرح مساجد اولیه، تقلیدی از مسجد نبی اکرم در مدینه است. این مسجد دیوارهایی از سنگ و بدون ملات داشت. ارتفاع دیوارها به اندازه قد بلندترین مرد عرب بود. سقف آن از پوست چهارپایان، و ستون و تیر آن از جنس نخل های خشک و درختان بی بار بوده است.
از مهم ترین نمونه بناهای سبک خراسانی می توان به ارگ بم، مسجد جامع اردبیل، مسجد جامع نیریز، مسجد جامع میبد و بسیاری از مساجد جامع در شهرهای مختلف ایران اشاره کرد.
برخی از مهم ترین ویژگی های سبک معماری خراسانی عبارت اند از:
سبک رازی از زمان آل زیار آغاز شد و تا حمله مغول ها به ایران ادامه داشت. اوج شکوفایی این سبک در دوران سلجوقیان بود. در این سبک، تأثیرپذیری از سبک پارسی، شکوه سبک پارتی و دقت سبک خراسانی به خوبی دیده می شود.
محل رشد و ترقی سبک رازی، شهر ری بود. اولین بناهای این چنینی در شهرری ساخته شدند و به همین خاطر به نام سبک رازی معروف شد. در سبک رازی طاق و گنبد بسیار پیشرفت کرد. از مهم ترین تغییرات این سبک می توان به حذف فضای شبستانی، ستون های آن و احداث ایوان، گنبد یا پلان چهار ایوانی اشاره کرد.
گنبد قابوس گرگان، گنبد علویان همدان، برج مقبره های خرقان همدان، برج لاجیم مازندران، مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع کبیر قزوین و حرم حضرت عبدالعظیم، تنها چند نمونه از بناهایی هستند که به سبک معماری رازی بنا شده اند.
برخی از مهم ترین ویژگی های سبک معماری رازی عبارت اند از:
این سبک معماری از زمان حکومت هلاکوخان آغاز شد. تا روی کار آمدن سلسله صفویان هم ادامه داشت. سبک آذری از نظر تاریخی و معماری به دو دوره تقسیم می شود:
رصدخانه مراغه، ارگ علیشاه تبریز، مدرسه و تکیه امیر چخماق و زندان اسکندر یزد و مسجد جامع ورامین چند نمونه از این سبک معماری در ایران هستند.
برخی از مهم ترین ویژگی های سبک معماری آذری در دوره اول آن عبارت اند از:
برخی از مهم ترین ویژگی های دوره دوم این سبک معماری هم عبارت اند از:
این سبک از زمان قره قویونلوها و پیش از روی کار آمدن صفویان آغاز شد. با پایان یافتن سلطنت محمدشاه، این سبک معماری هم رو به افول گذاشت. دوره حکومت شاه عباس، عصر طلایی سبک اصفهانی محسوب می شود.
به عنوان نمونه ساختمان های سبک اصفهانی می توان به کاخ چهل ستون و کاخ عالی قاپوی ، کاخ صفی آباد بهشهر مازندران، مجموعه گنجعلی خان کرمان، میدان نقش جهان، کاخ چهلستون و کاخ هشت بهشت اصفهان اشاره کرد.
برخی از مهم ترین ویژگی های سبک معماری اصفهانی عبارت اند از:
خانه هایی که با معماری خانه ویلایی قدیمی ساخته می شدند، مساحت زیادی داشتند. این خانه ها از دو قسمت اندرونی و بیرونی تشکیل شده بودند. مهم ترین اجزای خانه ها در معماری خانه های ایرانی عبارت بودند از:
در ادامه، تک تک این اجزا در معماری خانه های ایرانی را بررسی می کنیم.
سکو
سکوها در معماری خانه ویلایی قدیمی در دو سوی در ورودی قرار داشتند. از این سکوها برای استراحت هنگام انتظار، برای نشستن و گفت وگو با همسایه ها استفاده می شد.
سردر ورودی
این سردر هلال تزئینی بالای در و تنها در قسمت نمای خانه بود. اغلب کاشی کاری شده و طوری ساخته می شد که در زمستان ها مانع ریزش برف و باران و در تابستان ها مانع تابش مستقیم آفتاب بود.
درب ورودی
در بیشتر خانه های سنتی با معماری خانه ویلایی قدیمی درهای ورودی دو لنگه و چوبی هستند. هر لنگه کوبه ای هم دارد. خانم ها حلقه ای را به صدا درمی آوردند که صدای زیری داشت. مردها هم کوبه ای چکشی را که صدای بمی داشت.
هشتی
بلافاصله پس از ورودی به فضای هشتی می رسیم. اغلب به شکل هشت ضلعی یا نیمه هشت ضلعی یا چهارگوش است. هشتی سقف کوتاهی داشت. منفذ کوچک نوری هم در سقف گنبدی شکل آن تعبیه می شد.
دالان
دالان در معماری خانه ویلایی قدیمی راهروی باریکی بود که فرد واردشونده را با پیچ وخمی از هشتی به حیاط خانه هدایت می کرد. پیچ وخم دالان برای رعایت حریم خصوصی خانه بود تا عابر نتواند به سرعت متوجه فعالیت های جاری در حیاط شود.
حیاط
حیاط در خانه های قدیمی مرکز و قلب ساختمان بود. حیاط مرکزی همراه با ایوان در هر سمت، ویژگی معماری خانه ویلایی قدیمی در ایران بود. البته این امکان وجود داشت که حیاط از نظر هندسی مرکز خانه نباشد، اما از نظر زندگی و انجام فعالیت ها مرکز خانه محسوب می شد.
حوض و باغچه
در معماری خانه قدیمی ایرانی، حوض و باغچه معتبرترین عناصر حیاط سازی بودند.
تالار
تالار در معماری خانه های ایرانی اغلب فضایی با تزئینات بسیار زیبا و پرکار بود: با گچ بری، آینه کاری، نقاشی روی گچ، مقرنس و نقاشی روی چوب تزئین می شد. این اتاق ها با ارسی های ۵ دری یا ۷ دری رو به حیاط خانه بوده و برای پذیرایی از مهمانان محترم بودند.
نشیمن
نشیمن اتاق هایی بودند که اهمیت کمتری نسبت به تالار داشتند. نشیمن ها از اتاق های ساده مهم تر بودند، چون محل تجمع افراد خانواده و مهمان های بسیار نزدیک به حساب می آمدند. این اتاق ها از نظر تزئینات بسیار ساده بودند.
آشپزخانه
آشپزخانه در معماری خانه های ایرانی به طور معمول مربع یا مستطیل بود. نزدیک آب انبار و چاه آب قرار داشت. در آشپزخانه، محلی برای پخت و پز، ذخیره چوب و تنور پخت نان و درون دیوار آن، تاقچه ای برای قرار دادن ابزار آشپزی و غذا تعبیه شده بود.
آبریزگاه یا توالت و حمام
در معماری خانه های ایرانی سرویس های بهداشتی در سطح پایین تری قرار می گرفتند؛ به دو دلیل:
(الف) سهولت در استفاده از آب و زهکشی آن
(ب) گرمای آن. حمام به دو بخش تقسیم می شد: یک بخش به نام سربینه برای تعویض لباس و دیگری گرم خانه برای شست وشو.
هزاران نمونه از خانه های قدیمی ایران هم چنان پابرجا هستند که قدمت بیشتر آن ها به دوران صفویان و قاجار وحتی پیش از آن ها برمی گردد. در این بخش مقاله فقط هفت مورد از هزاران معماری خانه های ایرانی قدیمی را معرفی می کنیم.
خانه تاریخی هوانس
این خانه قدیمی در محله جلفای اصفهان واقع شده است. زمان ساخت آن به دوره قاجار برمی گردد. این روزها از این خانه به عنوان رستوران بهره برداری می شود.
خانه تاریخی احسان
این خانه در کاشان است. خانه احسان بیش از ۱۰۰ سال قدمت دارد و به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
خانه تاریخی بهنام
خانه بهنام در تبریز واقع است. این خانه تاریخی در اواخر دوره زندیان و اوایل دوره قاجار ساخته شد. البته بعدها مرمت شده و نقاشی های تزئینی به آن اضافه شد.
خانه تاریخی صادقی
این خانه در اردبیل است. زمان ساخت آن به دوره قاجار برمی گردد. ارزش هنری و معماری خانه صادقی بین خانه های تاریخی ایران جایگاه بالایی دارد.
خانه تاریخی ماپار
خانه ماپار در شهر اهواز قرار دارد. قدمت این خانه تاریخی به زمان پهلوی برمی گردد. البته چند سال پیش مرمت و بازسازی شد.
خانه تاریخی منطقی نژاد
این خانه در شهر شیراز قرار گرفته است. تالار آینه خانه منطقی نژاد در نوع خود بی نظیر است. قدمت این خانه به زمان قاجار برمی گردد. این روزها هم موزه هنرهای اسلامی است.
خانه قدیمی بهروزی
خانه بهروزی در قزوین است. البته این روزها از این خانه به عنوان هتل و رستوران بهره برداری می شود. ساخت این خانه به دوره قاجار برمی گردد و به عنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت شده است.